Każda osoba wezwana w charakterze świadka w sprawie karnej ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania, a sąd ma obowiązek pouczyć stawającą osobę o prawie do odmowy składania zeznań.
Zgodnie z art. 182 Kodeksu postępowania karnego prawo odmowy składania zeznań przysługuje:
- osobom najbliższym dla oskarżonego, w tym jego byłym współmałżonkom lub byłym przysposobionym i przysposabiającym, a także powinowatym, gdyż prawo to trwa mimo ustania tych więzi,
- świadkowi, który w toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem ( Istotą tej regulacji jest zapobieżenie sytuacji, w której oskarżony na skutek zmiany swojej sytuacji procesowej byłby zmuszony zeznawać przeciwko sobie). Prawo do odmowy zeznań w takim przypadku trwa jedynie do momentu uprawomocnienia się orzeczenia w tej sprawie, w której świadek jest podejrzanym lub oskarżonym.
Osobą najbliższą zgodnie z treścią art. 115 § 11 Kodeksu karnego jest małżonek, wstępny (rodzice, dziadkowie), zstępny (dzieci, wnuki), rodzeństwo (status osoby najbliższej przyznany jest zarówno rodzeństwu małżonka, jak i małżonkom rodzeństwa oskarżonego), powinowaty w tej samej linii lub stopniu (synowa, zięć, teściowa), osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.
Osoby pozostające we wspólnym pożyciu to dwie osoby odmiennej płci pozostające w związku, który od związku małżeńskiego różni się tylko brakiem prawnej legalizacji faktycznego związku małżeńskiego. Zatem osoby te łączą więzi psychiczne, fizyczne, ekonomiczne, a ich związek jest trwały. Zmiana podejścia do kwestii związków osób tej samej płci nastąpiła w uchwale SN z 25.2.2016 r., sygn. I KZP 20/15, w której uznano, że: "Odmienność płci osób pozostających w takiej relacji nie jest warunkiem uznania ich za pozostających we wspólnym pożyciu w rozumieniu art. 115 § 11 k.k.". Ustanie konkubinatu w chwili przesłuchania świadka pozbawia go uprawnienia do odmowy składania zeznań.
Prawo do odmowy składania zeznań sprowadza się do podjęcia przez świadka swobodnej decyzji, czy chce zeznawać czy też nie. Co istotne, sąd nie jest uprawniony do ustalania przyczyn odmowy składania zeznań przez danego świadka. Osoba, która skorzysta z tego uprawnienia, odmawia składania zeznań w całości, co oznacza, że nie może wypowiadać się na temat żadnych okoliczności sprawy. Prawo odmowy składania zeznań przysługuje świadkowi jedynie w odniesieniu do tego oskarżonego, dla którego jest osobą najbliższą. W odniesieniu do pozostałych oskarżonych świadek ten obowiązany jest składać zeznania, jeżeli oczywiście możliwe jest oddzielenie zeznań tego świadka względem innych oskarżonych tak, by relacje procesowe dotyczące tych oskarżonych nie pogarszały sytuacji osoby najbliższej dla świadka, występującej w charakterze współoskarżonego.
Osoba uprawniona do odmowy złożenia zeznań może oświadczyć, że chce z tego prawa skorzystać, nie później jednak niż przed rozpoczęciem pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym. Wówczas poprzednio złożone zeznanie tej osoby nie może służyć za dowód ani być odtworzone. Jeśli policjant lub prokurator nie pouczył o tym uprawnieniu świadka, a ten złożył zeznania na etapie postępowania przygotowawczego, to w sytuacji odmowy składania zeznań na etapie sądowym – wcześniej złożone zeznania nie mogą być wykorzystane w sprawie, nie stanowią podstawy orzekania. Dopuszczalna jest również forma złożenia oświadczenia podpisanego osobiście na piśmie, jeżeli świadek chce uniknąć stawiennictwa w sądzie i stresu z tym związanego.
Jeśli świadek nie jest osobą najbliższą dla oskarżonego w świetle powyżej opisanych regulacji, ale łączą go z oskarżonym bliskie więzi emocjonalne lub uczuciowe (szczególnie bliski stosunek osobisty), wówczas taka osoba może przed rozpoczęciem pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym złożyć wniosek o zwolnienie od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytania. Mogą być to np. osoby pozostające w związku homoseksualnym. We wniosku świadek powinien przedstawić okoliczności i fakty co najmniej uprawdopodobniające bliski stosunek świadka z oskarżonym Jednakże, w takiej sytuacji to sąd podejmuje decyzję, czy udzieli zgody na skorzystanie z takiego uprawienia przez świadka.
Świadek zwolniony od złożenia zeznań lub odpowiedzi na pytanie może w każdej chwili zgłosić chęć złożenia zeznania lub odpowiadania na pytania.
Kto może odmówić odpowiedzi na pytanie?
Świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. Dodatkowo, świadek może żądać, aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności, jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą.
Na osobę, która została wezwana w charakterze świadka, bezpodstawnie odmawia złożenia zeznania lub zeznając, bezpodstawnie odmawia udzielenia odpowiedzi na pytanie, może zostać nałożona kara porządkowa.
Mimo odmowy składania zeznań lub odpowiedzi na pytanie, sporządzone w postępowaniu karnym protokoły oględzin ciała podlegają ujawnieniu na rozprawie np. w sytuacji gdy świadek – pokrzywdzony danym przestępstwem odmawia składania zeznań, to i tak protokoły z oględzin ciała, obdukcje stanowić będą materiał dowody sprawy.
Jeśli dotyczy Cię problem poruszony w artykule, zostałeś wezwany jako świadek i potrzebujesz pomocy adwokata Lublin - skontaktuj się z adwokat Elżbietą Piskorską. Pamiętaj, że jako świadek możesz również ustanowić pełnomocnika, który będzie chronił Twoich interesów w trakcie przesłuchania.
Kancelaria Adwokacka Adwokat Elżbieta Piskorska prowadzi sprawy nie tylko w zakresie województwa lubelskiego, ale również w obszarze właściwości innych sądów spoza Lublina.